بازی «کار» جدیِ کودک است. هر لمس، نگاه، لبخند و تکان، اتصالات عصبی جدیدی در مغز او می‌سازد و مهارت‌های حرکتی، زبانی، اجتماعی و شناختی را شکل می‌دهد. در این راهنما بازی‌های ساده، کم‌هزینه و خانگی را بر اساس گروه‌های سنی از بدو تولد تا ۳ سالگی گردآوری کرده‌ایم. برای هر بازی، روش اجرا، مهارت‌های هدف، ایده‌های تنوع و نکات ایمنی را می‌بینید تا بتوانید با خیال راحت و با لذت، رشد کودک‌تان را پشتیبانی کنید.
راهنمای استفاده از این مطلب
- ایمنی و نظارت: همیشه کنار کودک باشید و از وسایل بزرگ، تمیز و بدون قطعات ریز استفاده کنید. اسباب‌ها را مرتب بررسی و تمیز کنید.
- تطبیق با سن و خلق‌وخو: پیشنهادها را با توجه به علاقه، زمان‌های هوشیاری و سطح انرژی کودک تنظیم کنید. اگر علاقه نشان نداد، وقفه بگیرید و بعد دوباره امتحان کنید.
- ایجاد ریتم روزانه: هر روز چند دقیقه بازی هدفمند (نه طولانی)، ولی پیوسته. ثبات در تکرار از طول مدت مهم‌تر است.
- تعامل، نه صرفاً وسیله: هیچ اسباب‌بازی جای گفت‌وگو، تقلید صدا، تماس چشمی و لبخند شما را نمی‌گیرد.
فهرست سرفصل‌ها
- بازی‌های ۰ تا ۶ ماه
- بازی‌های ۶ تا ۱۲ ماه
- بازی‌های ۱۲ تا ۱۸ ماه
- بازی‌های ۱۸ تا ۲۴ ماه
- بازی‌های ۲۴ تا ۳۶ ماه
- نکات تکمیلی: ایمنی، تنظیم دشواری، اشتباهات رایج
- پرسش‌های پرتکرار والدین
بازی‌های مناسب ۰ تا ۶ ماه (لمس، نگاه، موسیقیِ بدن)
نوزاد در این دوره هنوز در حال آشنایی با بدن و محیط است. هدف اصلی، آرام‌سازی، ایجاد دلبستگی ایمن و تحریک ملایم حواس است.
۱) آوای چهره
روش اجرا: کودک را در فاصله ۲۰–۳۰ سانتی‌متری صورت‌تان بگیرید، تماس چشمی برقرار کنید، حرکات اغراق‌آمیز لب‌ها و ابروها را با آواهای کشیده مثل «آاا»، «اوو» هماهنگ کنید. مکث‌های کوتاه بگذارید تا او هم «پاسخ» بدهد.
مهارت‌ها: مهارت‌های اجتماعی-هیجانی، پی‌گیری بصری، آغاز زبان.
تنوع: استفاده از آینهٔ نشکن برای دیدن چهرهٔ خود کودک. آوازهای لالایی ساده اضافه کنید.
ایمنی: نور ملایم، بدون فلش؛ فاصلهٔ مناسب برای چشم‌ها.
۲) مسیر نور
روش اجرا: در اتاق نیمه‌تاریک، چراغ قوهٔ کوچک را روی دیوار حرکت دهید. آرام و خطی حرکت کنید تا کودک مسیر نور را دنبال کند.
مهارت‌ها: پی‌گیری بصری، توجه پایدار، آرام‌سازی.
تنوع: سایه‌بازی با دست‌ها یا عروسک‌های کاغذی.
ایمنی: نور مستقیم به چشم نتابانید؛ زمان کوتاه.
۳) ماساژ آهنگین
روش اجرا: با روغن مخصوص نوزاد، دست‌ها، پاها و شکم را با ضرب‌آهنگ یکنواخت ماساژ دهید و هم‌زمان یک شعر یا ملودی ثابت بخوانید.
مهارت‌ها: آرام‌سازی، آگاهی بدنی، دلبستگی.
تنوع: نام اندام‌ها را تکرار کنید تا ورودی‌های زبانی اضافه شود.
ایمنی: دست‌های تمیز، دمای مناسب اتاق، پرهیز از فشار زیاد.
۴) تایم شکم (Tummy Time) با قصهٔ کوتاه
روش اجرا: روزی چند بار، ۱–۳ دقیقه کودک را به شکم بخوابانید. شما روبه‌رو بنشینید و با کتاب پارچه‌ای یا کارت‌های تضاد بالا (سیاه-سفید) توجه او را جلب کنید.
مهارت‌ها: تقویت عضلات گردن و شانه، آمادگی برای غلطیدن، تمرکز بصری.
تنوع: بالشتک نعل‌اسبی نرم زیر قفسه سینه برای شروع.
ایمنی: فقط در بیداری و با نظارت. محل سفت و امن.
۵) کنسرت صداها
روش اجرا: با وسایل بی‌خطر مانند جغجغه نرم یا زنگ پارچه‌ای، صداهای متفاوت ایجاد کنید. بعد از هر صدا مکث کنید و واکنش کودک را تماشا کنید.
مهارت‌ها: پردازش شنیداری، علت-معلول ابتدایی، آرام‌سازی.
تنوع: صدای «پچ‌پچ»، «زمزمه»، «کف‌زدن آرام» اضافه کنید.
ایمنی: از صداهای بلند و ناگهانی پرهیز کنید.
بازی‌های مناسب ۶ تا ۱۲ ماه (کشفِ علت و معلول، حرکت و تقلید)
در این سن، کودک شروع به نشستن و خزیدن می‌کند، اشیا را می‌کوبد و می‌اندازد و از تقلید لذت می‌برد.
۱) بازی «بیفت و پیدا شو»
روش اجرا: اسباب را درون جعبهٔ پارچه‌ای بگذارید، تکان دهید تا صدا بدهد و بعد جلوی چشم کودک درب را باز و بسته کنید. اجازه دهید او اشیا را درآورد و دوباره بیندازد.
مهارت‌ها: دوام شیء، مهارت ظریف دست، حل مسئله ابتدایی.
تنوع: اشیای با بافت‌های متفاوت (پارچه مخملی، چوب سبک، پلاستیک نرم).
ایمنی: قطعات بزرگ‌تر از مشت کودک؛ بدون لبه تیز.
۲) تونلِ خزیدن
روش اجرا: با بالش‌ها یک تونل نرم بسازید و اسباب محبوب را در انتها بگذارید تا او خزیده و به آن برسد.
مهارت‌ها: هماهنگی دوطرفه، قدرت عضلات مرکزی، برنامه‌ریزی حرکتی.
تنوع: پارچه‌ای سبک روی تونل بیندازید تا «پنهان-نمایان» را تجربه کند.
ایمنی: سطح نرم ولی پایدار؛ نظارت نزدیک.
۳) همخوانی و تقلید
روش اجرا: صداهایی مثل «با-با»، «دا-دا»، «ما-ما» را با ریتم مشخص تکرار کنید. وقتی کودک آوا می‌دهد، همان را تقلید کنید.
مهارت‌ها: نوبت‌گیری، پیش‌نیاز گفتار، توجه مشترک.
تنوع: همراهی با حرکات دست مثل «بای‌بای» و «کف‌زدن».
ایمنی: فشار نیاورید؛ بازی را کوتاه و شاد نگه دارید.
۴) سینی حسیِ خوراکی
روش اجرا: سینی را با مواد خوراکی نرم (پورهٔ سیب‌زمینی غلیظ، ژله گیاهی، ماست) پر کنید تا کودک با دست‌ها کشف کند.
مهارت‌ها: یکپارچگی حسی، تحمل بافت‌ها، مهارت ظریف.
تنوع: قاشق‌های پلاستیکی بزرگ برای برداشتن و کوبیدن.
ایمنی: آلرژی‌ها را در نظر بگیرید؛ مواد را تازه و کم‌حجم بریزید.
۵) بازی «کجاست؟ اینجاست!»
روش اجرا: اسباب کوچک را زیر دستمال نازک پنهان کنید تا کودک آن را پیدا کند.
مهارت‌ها: دوام شیء، حل مسئله، دقت.
تنوع: پنهان‌سازی جزئی تا کامل؛ تغییر مکان در برابر چشم کودک.
ایمنی: دستمال نازک و کوچک؛ دور از صورت کودک نگه دارید.
بازی‌های مناسب ۱۲ تا ۱۸ ماه (ایستادن، اولین کلمات، کارهای «مثلِ بزرگترها»)
در این دوره کودک راه رفتن را تمرین می‌کند، کلمات تک‌هجایی می‌گوید و عاشق تقلید از شماست.
۱) سبد مرتب‌سازی ساده
روش اجرا: دو کاسهٔ بزرگ با رنگ متفاوت بگذارید و چند شیء ایمن بدهید. با گفتن «گاهی این‌جا، گاهی آن‌جا» تقسیم را نشان دهید و از کودک بخواهید تقلید کند.
مهارت‌ها: تطبیق رنگ/شکل مقدماتی، درک دستور ساده، هماهنگی چشم-دست.
تنوع: مرتب‌سازی صدا (اشیای صدا‌دار/بی‌صدا) یا بافت نرم/سفت.
ایمنی: اشیای بزرگ؛ نظارت برای جلوگیری از دهان بردن.
۲) مسیر موانع نرم
روش اجرا: با کوسن‌ها پستی‌وبلندی کوچک بسازید تا کودک راه برود، بنشیند و بلند شود.
مهارت‌ها: تعادل، قدرت پا، برنامه‌ریزی حرکتی.
تنوع: حلقه‌های بزرگ برای «گذاشتن و برداشتن» پا.
ایمنی: کف لغزنده نباشد؛ فاصله از لبه‌ها رعایت شود.
۳) آشپزی نمایشی
روش اجرا: قابلمه سبک، قاشق چوبی و لیوان‌های پلاستیکی بدهید. وانمود کنید سوپ می‌پزید و نام مواد خیالی را بگویید.
مهارت‌ها: بازی نمادین، زبان، نوبت‌گیری.
تنوع: افزودن «سفارش» با عروسک‌ها: «برای خرس چی بپزیم؟»
ایمنی: دور از حرارت واقعی؛ فقط وسایل بی‌خطر.
۴) نقاشی انگشتی خوراکی
روش اجرا: ماست غلیظ یا پورهٔ خوراکی را روی سینی پهن کنید تا کودک نقش بکشد.
مهارت‌ها: حسی-حرکتی ظریف، خلاقیت، دنبال‌کردن آثار.
تنوع: اضافه‌کردن رنگ‌های خوراکی طبیعی.
ایمنی: مواد تازه و قابل‌خوردن؛ سطح تمیز.
۵) قصه‌های حرکتی کوتاه
روش اجرا: قصه‌ای دو دقیقه‌ای بسازید: «خرگوش می‌پَره، لاک‌پشت آهسته می‌ره…» و با حرکت‌ها نشان دهید. کودک تقلید می‌کند.
مهارت‌ها: درک دستور، واژگان، هماهنگی درشت.
تنوع: استفاده از اشیای خانگی به‌عنوان «نماد» (جوراب=کلاه).
ایمنی: حرکات را کوتاه و کنترل‌شده نگه دارید.
بازی‌های مناسب ۱۸ تا ۲۴ ماه (کلمات بیشتر، تقلید پیچیده‌تر، حل مسئله ساده)
کودک به سرعت واژه می‌آموزد، ساختن/خراب‌کردن دوست‌داشتنی است و پرسش‌های «این چیه؟» زیاد می‌شود.
۱) برج‌سازی تا سقف کوچولو
روش اجرا: با بلوک‌های سبک یا لیوان‌های تو در تو برج بسازید. هر بار که می‌ریزد، با خنده و تشویق دوباره بسازید.
مهارت‌ها: برنامه‌ریزی حرکتی، علت-معلول، تحمل ناکامی.
تنوع: شمارش نمادین: «یکی، دوتا، سه‌تا…»
ایمنی: بلوک‌های بزرگ، گوشه‌های گرد.
۲) شکار رنگ‌ها
روش اجرا: سه کارت رنگی روی زمین بگذارید و از کودک بخواهید «چیز قرمز» را از اتاق پیدا کند.
مهارت‌ها: توجه انتخابی، تطبیق رنگ، واژگان.
تنوع: شکل‌ها: «دایره پیدا کن».
ایمنی: محدودهٔ بازی امن و قابل‌دید.
۳) بازی‌های وانمودی با عروسک
روش اجرا: عروسک را می‌خوابانید، غذا می‌دهید، پتو می‌کشید و از کودک می‌خواهید کمک کند.
مهارت‌ها: همدلی، توالی‌سازی ساده، زبان اجتماعی.
تنوع: «دکتر بازی» با کیف وسایل پلاستیکی نرم.
ایمنی: لوازم بدون قطعات جداشدنی کوچک.
۴) چسباندن و کندن
روش اجرا: برچسب‌های بزرگ یا نوارکاغذی رنگی بدهید تا روی کاغذ بچسباند و بکند.
مهارت‌ها: ظرافت انگشتان، هماهنگی چشم-دست، تمرکز.
تنوع: ساخت «جاده» برای ماشین اسباب‌بازی.
ایمنی: چسب بی‌ضرر؛ پرهیز از چسب‌های قوی.
۵) طبخِ آب‌بازی
روش اجرا: لگن آب ولرم، پیمانه‌ها و قاشق‌ها را بدهید. پر کردن، خالی کردن و انتقال آب را تجربه کند.
مهارت‌ها: مفاهیم کم/زیاد، اندازه‌گیری ابتدایی، کنترل حرکتی.
تنوع: افزودن اسفنج برای فشردن/رها کردن.
ایمنی: هرگز کودک را کنار آب تنها نگذارید؛ سطح خشک اطراف.
بازی‌های مناسب ۲۴ تا ۳۶ ماه (جمله‌گویی، حل مسئله، نقش‌آفرینی خلاق)
کودک اکنون می‌تواند جملات کوتاه بسازد، قواعد ساده را بفهمد و بازی نمادین عمیق‌تری انجام دهد.
۱) مأموریت‌های کوچک خانگی
روش اجرا: کارهای دو مرحله‌ای بدهید: «این دستمال را بردار و روی میز بگذار». با تشویق کلامی همراه کنید.
مهارت‌ها: پیروی از دستور چندمرحله‌ای، حافظهٔ کاری، مسئولیت‌پذیری.
تنوع: «پازلِ خانه»: جوراب‌های هم‌رنگ را پیدا و جفت کن.
ایمنی: فقط کارهای بی‌خطر و سبک.
۲) داستان‌سازی تصویری
روش اجرا: ۳ تا ۴ تصویر سادهٔ ترتیبی (مثل شستن دست‌ها) را پخش کنید و از کودک بخواهید آن‌ها را به ترتیب بچیند و قصه بگوید.
مهارت‌ها: توالی رویداد، بیان زبان، منطق ابتدایی.
تنوع: عکس‌های خانوادگی برای شخصی‌سازی قصه.
ایمنی: تصاویر بدون جزئیات آزارنده.
۳) بازی نقشی با جعبه‌ها
روش اجرا: چند جعبهٔ مقوایی بزرگ بدهید. یکی می‌شود «اتوبوس»، دیگری «خانه». کودک نقش راننده/مسافر را بازی کند.
مهارت‌ها: خلاقیت، همکاری، حل مسئله.
تنوع: افزودن بلیت‌های کاغذی و توقفگاه‌های خیالی.
ایمنی: منگنه‌ها یا گیره‌های فلزی را حذف کنید؛ لبه‌ها را نرم کنید.
۴) مسیر تعادلی
روش اجرا: با نوار چسب کاغذی روی زمین «خط راه رفتن» بسازید. کودک باید روی خط راه برود، بپرد یا روی پنجه حرکت کند.
مهارت‌ها: تعادل پویا، آگاهی بدنی، خودتنظیمی حرکتی.
تنوع: «ایست مجسمه»: با توقف موسیقی، باید یخ بزند.
ایمنی: کفش/جوراب ضدلغزش؛ فضای خالی از موانع.
۵) آشپزی واقعیِ ایمن
روش اجرا: کارهای بی‌خطر واقعی مثل شستن میوه، هم‌زدن خمیر نرم، ریختن مواد در کاسه. نام مواد و مراحل را با او تکرار کنید.
مهارت‌ها: واژگان کاربردی، شمارش نمادین، هماهنگی ظریف.
تنوع: «ایستگاه مزه»: ترش/شیرین/شور را معرفی کنید.
ایمنی: ابزار پلاستیکی/سیلیکونی؛ دور از حرارت و لبهٔ تیز.
۶) مرتب‌سازی پیشرفته‌تر
روش اجرا: دسته‌بندی چندمعیاره: «فقط چیزهای قرمز و گرد داخل این سبد».
مهارت‌ها: انعطاف شناختی، توجه انتخابی، حل مسئله.
تنوع: جمع‌کردن اسباب‌ها بر اساس اتاق مقصد (اتاق خواب/پذیرایی).
ایمنی: وسایل سبک و امن برای حمل.
نمونهٔ برنامهٔ روزانهٔ کوتاه (قابل‌تطبیق با هر سن)
- صبح (۵–۱۰ دقیقه): بازی زبانی/آواها + نگاه چهره به چهره.
- میانهٔ روز (۱۰–۱۵ دقیقه): فعالیت حرکتی (تونل، مسیر تعادل).
- عصر (۵–۱۰ دقیقه): بازی حسی آرام (ماساژ، کتاب پارچه‌ای).
- قبل از خواب: لالایی و قصهٔ کوتاه تکرارشونده.
نکات تکمیلی: ایمنی، تنظیم دشواری، اشتباهات رایج
ایمنی و بهداشت
- اسباب‌ها باید بزرگ‌تر از دهان کودک و بدون قطعات کوچک جداشدنی باشند.
- سطوح بازی را مرتب تمیز کنید؛ مواد خوراکی را تازه و در حجم کم استفاده کنید.
- در آب‌بازی حتی با عمق کم، هرگز کودک را تنها نگذارید.
- از صداهای بلند و نور مستقیم به چشم پرهیز کنید.
چطور دشواری بازی را تنظیم کنیم؟ (اصل «یک پله بالاتر»)
وقتی کودک کاری را به‌راحتی انجام می‌دهد، فقط یک جزء را کمی سخت‌تر کنید: زمان، فاصله، تعداد مراحل یا وزن/اندازهٔ وسیله. مثال: اگر روی خط راه می‌رود، این‌بار «با یک عروسک در دست» راه برود.
اشتباهات رایج
- فشار برای «یادگیری سریع»: هدف، لذت و تجربهٔ تکرارشونده است، نه نتیجهٔ فوری.
- جایگزینی وسیله به جای تعامل: گفت‌وگو و بازی مشترک، محرک اصلی رشد است.
- جلسات طولانی: بازی‌ها را کوتاه، متنوع و موزون نگه دارید.
- بی‌توجهی به علائم خستگی: خمیازه، نگاه دوری، بی‌قراری؛ وقت استراحت است.
پرسش‌های پرتکرار والدین
۱) اگر کودک به بازی علاقه نشان نداد چه کنم؟
توقف کوتاه، تغییر بازی یا محیط، و بازگشت با انرژی تازه. علایق کودک را محور قرار دهید.
۲) آیا صفحه‌نمایش در این سن مفید است؟
برای ۰–۲ سال توصیه نمی‌شود. برای ۲–۳ سال هم فقط محتوای باکیفیت و کوتاه، به‌صورت تعاملی و همراه والد (نه تنها) و با اولویت بازی واقعی.
۳) چطور بازی‌ها را ارزان و خانگی نگه دارم؟
جعبه‌های مقوایی، پارچه‌ها، پیمانه‌ها، قاشق‌های چوبی، بطری‌های پلاستیکی پر از برنج (محکم و چسب‌زده)، کتاب‌های دست‌ساز تصویری—همه عالی‌اند.
۴) اگر به تأخیر رشدی شک دارم چه کنم؟
با پزشک اطفال یا کاردرمانگر/گفتاردرمانگر مشورت کنید. بازی‌ها کمک‌کننده‌اند اما جای ارزیابی تخصصی را نمی‌گیرند.
چک‌لیست مهارت‌ها که این بازی‌ها پوشش می‌دهند
- حرکتی درشت: کنترل گردن، نشستن، خزیدن، راه‌رفتن، تعادل پویا.
- حرکتی ظریف: گرفتن شستی-انگشتی، کندن و چسباندن، طبقه‌بندی، ساختن.
- شناختی: دوام شیء، علت-معلول، توالی‌سازی، حل مسئله.
- زبان و ارتباط: تقلید آوا، واژگان کاربردی، دستور چندمرحله‌ای، قصه‌گویی.
- اجتماعی-هیجانی: دلبستگی ایمن، همدلی، نوبت‌گیری، خودتنظیمی.
- حسی: لمس، بینایی، شنوایی، تعادل، پردازش چندحسی.
جمع‌بندی
از بدو تولد تا سه سالگی، هر روزِ ساده فرصتی برای بازی و رشد است. لازم نیست اسباب‌های پرزرق‌وبرق بخرید؛ حضور شما، تکرار ملایم و شادی مشترک، بهترین «ابزار آموزشی» کودک‌اند. این راهنما را به‌عنوان جعبه‌ابزار الهام‌بخش ببینید و با توجه به ویژگی‌های یکتای فرزندتان، بازی‌ها را تغییر دهید. با چند دقیقه بازی هدفمند در روز، سرمایه‌ای ماندگار برای مهارت‌های حرکتی، شناختی، زبانی و اجتماعی او می‌سازید.
پیشنهاد اجرای سریع (۳ بازی در ۱۵ دقیقه امروز)
- برای ۰–۶ ماه: ۳ دقیقه «تایم شکم» + ۴ دقیقه «آوای چهره» + ۳ دقیقه «کنسرت صداها».
- برای ۶–۱۲ ماه: ۵ دقیقه «بیفت و پیدا شو» + ۵ دقیقه «تونل خزیدن» + ۳ دقیقه «تقلید آوا».
- برای ۱۲–۱۸ ماه: ۵ دقیقه «سبد مرتب‌سازی» + ۵ دقیقه «نقاشی انگشتی» + ۳ دقیقه «قصهٔ حرکتی».
- برای ۱۸–۲۴ ماه: ۴ دقیقه «برج‌سازی» + ۵ دقیقه «شکار رنگ‌ها» + ۴ دقیقه «چسباندن و کندن».
- برای ۲۴–۳۶ ماه: ۵ دقیقه «مأموریت خانگی» + ۵ دقیقه «مسیر تعادلی» + ۵ دقیقه «داستان‌سازی تصویری».